Przed laty wpadła mi w ręce książka van der Meerscha zatytułowana „Ciała i dusze”. Autor pisał: „Człowiek godzi się na to, że dalej nie ma nic, kiedy myśli o sobie. Ale nigdy nie może na to przystać, kiedy chodzi o tych, w których dojrzał blask piękna, dobra, o tych, których kochał”. Te słowa często przypominają mi się, gdy odwiedzam cmentarze, te miasta zmarłych, co do których mamy nadzieję, że żyją. Wiele takich obrazów przychodzi mi teraz do głowy… Płaskie niczym stół nagrobne płyty w Jerozolimie, prawosławne krzyże z dodatkową ukośną belką na cmentarzach Bułgarii, wielkie nekropolie Paryża z grobowcami-kaplicami, malutkie cmentarze Prowansji z kamieniami ułożonymi na grobach… Z pewnością prawdą jest, że człowiek nigdy nie chciałby utracić tych, których kocha i pragnie być z nimi również w wieczności. I dlatego modli się za tych, którzy odeszli. Modlitwa to pamięć o nich. I nie chcę się zgodzić z Malcolmem Muggeridgem, który w „Kronikach straconego czasu” pisał: „Nigdy nie troszczyłem się zbytnio o ten świat, ani też nie czułem się w nim zbytnio jak w domu”. Ja czuję się na ziemi jak w domu, choć wiem, że Jezus odszedł, by przygotować mi miejsce w innym domu. Wielu, których znałem, już tam zamieszkało. Warto pamiętać o nich nie tylko w listopadowej zadumie, ale także w czasie wypoczynku, gdy mamy nieco więcej czasu, by oswajać się z cmentarzyskami. O tym, że warto modlić się za zmarłych, przekonywał już autor Drugiej Księgi Machabejskiej. Juda Machabeusz złożył ofiarę za zmarłych poległych w czasie walk powstańczych, a autor opisujący to wydarzenie zauważa: „Bardzo pięknie i szlachetnie uczynił, myślał bowiem o zmartwychwstaniu. Gdyby bowiem nie był przekonany, że ci zabici zmartwychwstaną, to modlitwa za zmarłych byłaby czymś zbędnym i niedorzecznym, lecz jeśli uważał, że dla tych, co pobożnie zasnęli jest przygotowana najwspanialsza nagroda – była to myśl święta i pobożna” (2 Mch 12,43-44). Równie świętą i pobożną jest myśl, która każe nam przystanąć na chwilę na wakacyjnych szlakach, by na napotkanych cmentarzach pomyśleć o tych, którzy odeszli. Pamięcią o nich jest nasza modlitwa.