Orygenes urodził się w Aleksandrii w Egipcie ok. 185 r., a zmarł ok. 253 lub 254 r. w Tyrze (dzisiejszy Liban).

Powodowany gorliwością religijną, jeszcze jako młodzieniec, zachęcał ojca – św. Leonida, by poniósł męczeństwo. Cesarz Septymiusz Sewer wydał bowiem edykt przeciw chrześcijanom, który przyczynił się do śmierci wielu z nich. W IV wieku biskup Cezarei Palestyńskiej – Euzebiusz w historii Kościelnej podał, że oddał życie w 204 r. także św. Leonid, osierocając siedmioro dzieci, spośród których najstarszy był Orygenes. Euzebiusz napisał, że to właśnie sam św. Leonid uczył syna zgłębiać Pismo Święte i dziękował Bogu za tak pobożne i mądre dziecko, a nocami, gdy Orygenes spał, całował jego pierś, jakby to była prawdziwa świątynia Ducha Świętego. Euzebiusz przekazał nam także fragment listu, który siedemnastoletni Orygenes przesłał uwięzionemu ojcu, by zachęcić go do poniesienia męczeństwa.

Radykalizm wiary

Biorąc dosłownie słowa Jezusa o trzebieńcach dla królestwa niebiańskiego (por. Mt 19, 12), Orygenes nie wahał się sam siebie wykastrować. W starszym wieku, gdy wyjaśniał ten ustęp ewangeliczny, stwierdził jednak, że należy go rozumieć w przenośni. Jego śmiały, młodzieńczy czyn ukazuje nam zdecydowany temperament Orygenesa, który przez całe życie radykalnie dążył do świętości. Zyskał on rozgłos na całym Wschodzie do tego stopnia, że nawet biskupi prosili go o pomoc w rozwiązywaniu trudnych zagadnień teologicznych.

Orygenes otrzymał święcenia prezbiteratu w Palestynie, bez zgody biskupa Aleksandrii, który nie chciał mu ich udzielić z powodu wspomnianego okaleczenia ciała. Gdy tylko dowiedział się, że Orygenes został kapłanem, w 230 r. wypędził go z Aleksandrii. Także za rządów jego następcy – Heraklesa – Orygenes nie mógł wrócić z Cezarei Palestyńskiej do Aleksandrii. Przyczyniło się to jednak do powstania, właśnie w Cezarei, nowej szkoły katechetycznej – kwitnącego ośrodka teologiczno-filozoficznego. Orygenes zgromadził w nim imponującą bibliotekę oraz postarał się o odpowiednie dla niej skryptorium.

Po długiej i owocnej działalności intelektualnej oraz kaznodziejskiej Wielki Aleksandryjczyk, w okresie prześladowań chrześcijan za cezara Decjusza, został uwięziony i poddany torturom, które przyczyniły się do jego śmierci.

Młodzieńcze dzieło

Orygenesa możemy uważać niewątpliwie za pierwszego „teologa biblijnego”. Wszystkie jego teorie teologiczno-ascetyczno-mistyczne oparte były na Piśmie Świętym. Ustalił on również zasady hermeneutyki biblijnej – wyjaśniania Pisma Świętego. Zawarł je przede wszystkim w młodzieńczym i genialnym dziele – O zasadach. Jest to najbardziej kontrowersyjne pismo ze wszystkich jego dzieł. Powstało w celu zwalczania błędnej nauki gnostyków o predestynacji wybranych – o przeznaczeniu z góry niektórych ludzi do zbawienia. Streszczając bardzo ogólnie treść tego genialnego dzieła, możemy powiedzieć, że Orygenes twierdził, iż Bóg na początku (jeszcze przed stworzeniem świata i ludzi) stworzył duchy rozumne, które ze względu na nieposłuszeństwo bądź posłuszeństwo względem Stwórcy przemieniły się w anioły, ludzi i demony. Orygenes uważał jednak, że po Sądzie Ostatecznym na końcu świata wszystkie stworzenia zostaną zbawione (wydaje się, że także złe duchy), aby miłosierdzie Boga odniosło powszechne zwycięstwo nad śmiercią i złem, aby Bóg był „wszystkim we wszystkich” (1 Kor 15, 28). Jest to teoria tzw. apokatastazy – powrotu całego stworzenia do pierwotnego stanu doskonałości, który Bóg zamierzył z miłości.

Śladem Sakkasa

Orygenesa pociągała także teoria platońska dotycząca zesłania dusz do materialnych ciał. Przejął ją szczególnie od swego mistrza Ammoniosa Sakkasa. Wraz z Orygenesem wzrastał w szkole Ammoniosa także pogański filozof Plotyn – twórca systemu filozoficznego zwanego neoplatonizmem.

Ta teoria o zesłaniu dusz do śmiertelnych ciał i nauka o apokatastazie sprawiły, iż w późniejszych wiekach Orygenes został potępiony (przez piąty sobór powszechny, czyli II Sobór Konstantynopolitański w 553 r.). Trzeba jednak powiedzieć, że Aleksandryjczyk podawał te teorie bardziej jako hipotezy teologiczne niż jako prawdy wiary, zatem w niczym nie sprzeciwiał się nauce ówczesnego Kościoła.

Twórca filologii biblijnej

Orygenes poświęcał wiele czasu zgłębianiu Pisma Świętego. Czynił to przede wszystkim, wychodząc od ustalenia znaczenia filologicznego natchnionego tekstu. Zapoczątkował w ten sposób chrześcijańską filologię biblijną. Jego zainteresowanie Biblią wydało owoce w postaci wielu cennych homilii biblijnych i komentarzy teologicznych, takich jak słynna interpretacja Pieśni nad pieśniami czy komentarz do Ewangelii wg św. Jana – głębokie dzieło filozoficzno-teologiczne. Pierwszy z tych utworów poświęcony jest mistyce, podobnie jak wiele jego innych tekstów.

Na uwagę zasługuje także Zachęta do męczeństwa. Orygenes napisał ją w 235 r. po to, aby zachęcić przyjaciół do wytrwania w Chrystusowej wierze w chwili męczeńskiej próby. Małe zaś dziełko O modlitwie jest najstarszym, jakie znamy, wyjaśnieniem modlitwy Ojcze nasz.

Orygenes napisał także obszerną apologię chrześcijaństwa w ośmiu księgach – Przeciw Celsusowi, w której odpiera zarzuty pogańskiego filozofa Celsusa, występującego przeciwko chrześcijanom w swym Prawdziwym słowie. To dzieło pogańskiego filozofa i wroga chrześcijan zaginęło, ale dzięki apologii Orygenesa możemy je bardzo dobrze odtworzyć, gdyż nasz Wielki Aleksandryjczyk przytacza słowa i zarzuty Celsusa, aby następnie je skutecznie odeprzeć.

Szkoła Aleksandryjska po wyjeździe Orygenesa z Aleksandrii
Po opuszczeniu przez Orygenesa Aleksandrii i przeniesieniu się do Cezarei Palestyńskiej oraz utworzeniu w niej nowej szkoły katechetycznej sławna Szkoła Aleksandryjska – pierwsza wyższa uczelnia chrześcijańska – działała jeszcze przez długi czas w starożytności chrześcijańskiej i miała wśród swych kierowników takich wybitnych teologów, jak św. Dionizy Aleksandryjski (III wiek) czy Dydym Ślepy (IV wiek).

O. prof. dr hab. Bazyli Degórski, paulin
prokurator generalny Zakonu św. Pawła I Pustelnika przy Stolicy Apostolskiej; profesor patrologii i teologii dogmatycznej na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu w Rzymie