Wiele z tradycji wigilijnych nawiązuje do symboliki chrześcijańskiej, ale mieszają się one także z wierzeniami ludowymi.

Według patrologa ks. prof. Józefa Naumowicza pierwsze uroczyste obchody Bożego Narodzenia miały miejsce w Betlejem w IV wieku. Wcześniej, przez pierwsze trzy wieki chrześcijaństwa nie obchodzono Bożego Narodzenia, lecz celebrowano Wielkanoc. Wczesnochrześcijańskie teksty źródłowe wskazują, że pierwsze oficjalne obchody tych świąt miały miejsce po wybudowaniu z inicjatywy św. Heleny bazyliki Narodzenia Pańskiego w Betlejem, w pierwszej połowie IV wieku.

Jako datę obchodów narodzenia Zbawiciela przyjęto przesilenie zimowe, gdy dzień jest najkrótszy w roku. Już wybór daty ma charakter symboliczny: w ciemnościach najdłuższej w ciągu roku nocy rodzi się Zbawiciel, który jest „Światłością świata” (J 8,12) i „Światłem na oświecenie pogan” (Łk 2,32). Według innej hipotezy 25 grudnia w pogańskim Rzymie obchodzono święto boga Słońce, dlatego przeciwstawiono mu narodzenie Jezusa Chrystusa, nazywanego „Słońcem sprawiedliwości” (Mal 3,20).

Zgodnie z tradycją nawiązującą do symboliki chrześcijańskiej, wieczerzę wigilijną powinno się rozpoczynać, gdy na niebie zabłyśnie pierwsza gwiazdka. Przypomina ona o gwieździe, która prowadziła Trzech Mędrców do betlejemskiej groty.

W tradycji ludowej Wigilia otwierała rok słoneczny, wegetacyjny i obrzędowy, dlatego w jej obchodach zachowały się także ślady dawnych rytuałów agrarnych, zadusznych i noworocznych.

Choinka jako symbol rajskiego drzewa

Bożonarodzeniowa choinka to zwyczaj nie mający długiej tradycji w Polsce. Pierwsze choinki na Boże Narodzenie pojawiły się w XV wieku w Niemczech, a dokładnie w Alzacji, i miały symbolizować rajskie drzewo, dlatego często umieszczano na nich jabłka. Początek historii Zbawienia łączy się bowiem z początkiem historii stworzenia świata i pierwszymi rodzicami -Adamem i Ewą, których liturgiczne wspomnienie obchodzimy właśnie 24 grudnia. Z powodu grzechu pierwszych rodziców ludzkość z utęsknieniem oczekiwała przyjścia Zbawiciela. Bóg, który stał się człowiekiem, przywrócił ludziom możliwość korzystania z owoców rajskiego drzewa życia.

Zwyczaj ustawiania choinki na Wigilię rozpowszechnił się w Polsce dopiero w XIX wieku, wcześniej kultywowano dawne zwyczaje agrarne: zawieszano u powały przyozdobioną gałąź lub stawiano w kącie izby snop niezmłóconego zboża. Powinien być to ostatni snop zżęty tego lata. Miał on zapewniać urodzaj w przyszłym roku, a co za tym idzie dostatek, świadczący o Bożym błogosławieństwie.

Z kolei zwyczaj wkładania siana pod obrus nawiązuje do złożenia Nowonarodzonego na sianie w żłóbku groty betlejemskiej. W niektórych wsiach istniał zwyczaj przynoszenia do domu dużej ilości słomy i siana, które rozkładano także na podłodze, aby w ten sposób upodobnić izbę do stajenki betlejemskiej. Na zachodniej Ukrainie w rodzinach grekokatolickich istnieje tradycja chowania w rozłożonym sianie na podłodze orzechów, których po wieczerzy szukają dzieci.

Zwyczaj pozostawiania pustego miejsca przy stole ma rodowód przedchrześcijański. Według pradawnych wierzeń dodatkowe nakrycie przypominało o duszach zmarłych krewnych, które w czasie przesilenia zimowego przychodziły na ziemię. Obecnie dodatkowe, puste nakrycie ma przypominać o obowiązku gościnności, aby w ten szczególny wieczór nikt nie pozostał sam.

Dzielenie się opłatkiem - zwyczaj nieznany w Europie Zachodniej

Elementem łączącym niegdyś tereny dawnej Rzeczypospolitej, a obecnie kultywowanym w państwach Europy środkowo-wschodniej jest zwyczaj przełamywania się opłatkiem, zwyczaj nieznany w Europie Zachodniej.

Opłatek to rodzaj przaśnego ciasta z mąki pszennej i wody, bez zakwasu, pieczony w bardzo cienkich arkuszach. Zwyczaj przełamywania się opłatkiem nawiązuje do eulogii (gr. wysławianie, błogosławieństwo), czyli błogosławienia chleba podczas liturgii (lub poza nią) w pierwszych wiekach chrześcijaństwa i zanoszenia go do domów, by podzielić się nim z domownikami na znak jedności. Biały opłatek nawiązuje też do Eucharystii i przypomina, że Chrystus, który tej nocy przychodzi na świat, jest dla nas chlebem na życie wieczne. Gest dzielenia się opłatkiem symbolizuje pojednanie, przebaczenie i wzajemną miłość.

W niektórych wiejskich zagrodach przetrwał do dziś zwyczaj dzielenia się opłatkiem ze zwierzętami domowymi.

W Kościele grecko-katolickim zamiast opłatka przy składaniu życzeń używa się prosfory - jest to rodzaj bułki, którą kroi się w plastry, na Wigilię czasem smaruje się ją miodem.

Wigilijne potrawy tak jak zwyczaje są zróżnicowane regionalnie

Wigilia w Polsce ma charakter wieczerzy postnej, choć Kościół tego nie wymaga. Stąd na stole pojawiają się ryby, najczęściej smażony karp (choć dawniej dominowały ryby rzeczne), śledzie czy sandacz. Z zup podaje się barszcz czerwony z uszkami, zupę grzybową, postny żur, który może być gotowany na głowach karpia. Po rybach podaje się pierogi z kapustą i grzybami, kapustę z grzybami lub z grochem. Na koniec wigilijnej wieczerzy na stole pojawia się kompot z suszonych owoców, a w domach kresowiaków: kutia i kisiel żurawinowy.

Z tradycji ludowej wywodzi się zwyczaj przyrządzanie dań z produktów trudno policzalnych - maku, kaszy, pszenicy, grochu - miało to zapewniać domownikom dobrobyt. Dlatego na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej, a obecnie państwach Europy wschodniej pojawia się kutia, najczęściej przygotowywana na słodko z gotowanej pszenicy, zaprawiona makiem, miodem i bakaliami: orzechami, rodzynkami i migdałami. W niektórych regionach Białorusi Wigilię nazywa się wprost: „Kutia”, a potrawa ta przyrządzana jest także z kaszy lub ryżu i może być podawana na słodko, np. zaprawiona miodem, ale też na słono: pszenica jest wtedy omaszczona olejem. Na zachodniej Ukrainie świece lub lampki na choince zapala się dopiero wtedy, gdy na stole pojawi się kutia.

Ilość dań podawana podczas wieczerzy bywała różna i zależała od zamożności rodziny. Zygmunt Gloger przypominający zwyczaje staropolskie pisze w swojej Encyklopedii: „Wieczerza wigilijna u ludu składała się zwykle z potraw siedmiu, szlachecka z dziewięciu, a pańska z jedenastu.” Obecnie popularna jest tradycja przygotowywania 12 potraw na pamiątkę 12 Apostołów lub w innej wersji - 12 miesięcy w roku. W niektórych rodzinach do dziś kultywuje się zwyczaj spróbowania każdej z wigilijnych potraw ze względu na szacunek dla płodów ziemi.

Trzeba dodać, że tradycje wigilijne różnią się nie tylko od regionu, wiele rodzin wprowadza swoje własne tradycje rodzinne i sposoby celebrowania wieczerzy, które są pielęgnowane przez pokolenia.

Wigilia zazwyczaj kończy się rozpakowywaniem prezentów, które przynosi św. Mikołaj lub Gwiazdor (popularny na terenach dawnego zaboru pruskiego, czyli w Polsce północnej i zachodniej).

Chrześcijańska Wigilia

Kolacja wigilijna zaczyna się od przeczytania przez głowę rodziny fragmentu Pisma Świętego o narodzeniu Jezusa (Mt 1,18-25; Łk 2,1-7 lub J 1, 1-14). Przełamanie się opłatkiem poprzedza krótka modlitwa - wspólna lub indywidualna, w ciszy, w rodzinnym gronie. W wielu rodzinach praktykuje się zwyczaj modlitwy w ciszy, na kolanach czy na stojąco, przed świętym obrazem - można wtedy myślą objąć cały mijający rok, wyrazić Bogu dziękczynienie, a także prośby na nadchodzący nowy rok. Krótka osobista modlitwa w ciszy w rodzinnym gronie w czasie wieczerzy wigilijnej pozostaje na długo w pamięci domowników.

Następnie wszyscy dzielą się opłatkiem, składając sobie życzenia. Jest to moment, który sprzyja też prośbie o przebaczenie. Warto też w duchu przełamać się opłatkiem z tymi, którzy są daleko i nie mogą uczestniczyć w rodzinnej Wigilii, oraz wspomnieć zmarłych, którzy w mijającym roku od nas odeszli.

Po tradycyjnej wieczerzy (i rozpakowaniu prezentów) w wielu rodzinach trwa wigilijne czuwanie przed Pasterką: śpiewa się wtedy kolędy, a migoczące światełka na choince tworzą niezapomniany nastrój. Słowo „wigilia” pochodzi przecież od łac. vigilare, czuwać. Uczestnictwo Pasterce o północy jest dopełnieniem chrześcijańskiego świętowania Wigilii.